موسیقى شعر(دکترشفیعى کدکنى) بخش سوم

موسیقى شعر(دکترشفیعى کدکنى) بخش سومشعر – رستاخیز کلماتج) کنایهکنایه سومین مورد از موارد گروه زبانشناسیک است که به آن می پردازیم.

برای روشن شدن مفهوم کنایه به مثال زیر توجه کنید:                                                          شخصی به دیگری می گوید: من دو تا پیراهن از تو بیشتر پاره کرده ام.    

ظاهر این عبارت دارای مفهومی ست اما اگر به لوازم این عبارت توجه کنیم، یعنی چون دو پیراهن بیشتر پاره کرده ام پس عمری بیشتری کرده ام و درنتیجه تجربه بیشتری دارم و باز در نتیجه فهم و درک بیشتری دارم.پس حق با من است ومن بهتر می فهمم. 

این یعنی کنایه. در اشعار طنز بیشتر دیده می شود.کاربرد آن تشخص بخشیدن به زبان است. 

وقتی فردوسی می گوید: چراننده ی کرکس اندر نبرد                                                                    مستقیما نمی گوید که او دشمنان خود را می کشد.می گوید اودرنبرد خویش سبب چراندن کرکس ها می شود وچون کرکس از گوشت مردار می خورد پس او سبب کشتن کسانی می شود تا کرکس ها از گوشتشان تغذیه کنند.          

به تعبیر عبدالقاهر جرجانی در کنایه یک (معنی ) وجود دارد و یک (معنی ِ معنی).                               د) ایجاز و حذف:                                                                                                     فشرده کردن و ایجاز راهی بسیار پیچیده و غیرقابل تحلیل و تعلیل در زبان شعر می باشد که موجب تشخص و رستاخیز کلمات می گردد.مثال:حافظ می گوید:                                                           دیدم و آن چشم دل سیه که تو داری                                                                                      جانب هیچ آشنا نگاه ندارد                                                                                            

  یا:                                                                                                                              قیاس کردم و آن چشم جاودانه ی مست                                                                             هزار ساحر چون سامریش در گله بود

                                                                              

  یا:                                                                                                                                دفتر دانش ما جمله بشویند به می                                                                                     که فلک دیدم و در قصد دل دانا بوداین                                                                               (واو) از آن واوهای اختراعی حافظ است.در شعر دیگران آن را ندیده ام یا بخاطر نمانده، و این هیچکدام از معانی معهود واو در زبان فارسی را ندارد بایدآن را واو حذف یا ایجاز خواند.                                 (واو) به معنای چندین فعل محذوف عمل می کند.دیدم و دانستم و فهمیدم و احساس کردم و…که حافظ با آوردن این واو خیلی چیزها را حذف کرده است.                                                                          و این همان است که صورتگران روس آن را به عنوان (رعایت اقتصاد در کوشش های خلاق) خوانده اند و" الکساندر وسه لوسکی "معتقد بود که یک اسلوب قانع کننده ورضایت بخش دقیقا اسلوبی ست که بیشترین اندیشه را با کمترین واژگان ارائه می دهد)                                                         ه)باستانگرایی                                                                                                           کاربرد آرکائیک ، بعد از وزن وقافیه ، معروفترین و پرتاثیرترین راههای تشخص دادن به زبان است.یعنی استعمال الفاظی که در زبان روزمره و عادی به کارنمی روند. اینکه زبان شعرهمیشه ممتازتر از زبان کوچه و بازار بوده یکی از دلایلش همین کاربرد آرکائیک است.                                                         احیای واژه هایی که در دسترس عامه نیست باعث تشخص بخشیدن به زبان می شود.روی هم باستانگرائی را در دوشاخه واژگان و نحو می توان بررسی کرد.                                                            ۱)باستانگرایی واژگانی: نگاهی به شعرهای اخوان و شاملو، در میان معاصران ما نشان دهنده ی میزان استفاده ی این دو گوینده از آرکائیسم واژگانی و نحوی زبان است.                                          باستانگرایی تنها احیای واژگان مرده نیست بلکه انتخاب تلفظ قدیمی تر یک کلمه می تواند خود نوعی باستانگرایی باشد.مثال:                                                                                                     شاملو می گوید:                                                                                                         غبارآلوده از جهانتصویری باژگونه در آبگینه ی بیقرار                                                          اگر امروز وارونه به معنی معکوس به کار می رود و در هنجار عادی گفتار جای داشته باشد، باستانگرایی خواهد بود اگر به جای وارونه ، واژگونه، باژگونه،واژون و امثال آن را به کار ببریم و آبگینه به جای آینه، نوعی باستانگرایی ست.                                                                                            به هرحال شاعر به لحاظ نیاز موسیقایی و روحی خویش از صورتهای مختلف یک کلمه می تواند بهره مند شود.                                                                                                                  ۲)باستانگرایی نحوی:                                                                                                ممکن است ساختمان نحوی جمله به لحاظ حروف اضافه یا پس و پیش شدن اجزای جمله و یاهرعامل نحوی دیگر در گذشته نوعی باشد و درحال نوعی دیگر. مثال:شرمت باد!از بیگانه دریوزه می کنی؟و نوع دیگر این جمله:خجالت بکشاز خارجی گدایی می کنی؟در اولی شرمت باد جمله دعایی ست و در دومی خجالت بکش جمله ی امری! ساخت نحوی آن هامتفاوت است.                                                         استفاده از ساخت دعایی به جای ساخت امری نوعی باستانگرایی ست و زبان را امتیاز می بخشد.و) وصف هنری epithetآوردن صفت به جای موصوف. که در بلاغت فرنگی به آن epithet می گویند.در بسیاری از قسمت های شاهنامه فقط از این خصوصیت استفاده شده و همچنین در دیوان حافظ و بوستان سعدی.                                                                                                                             این صفت ها گاه می تواند در حوزه ی استعاره قرار گیرد و گاه نه.مثال:                                           حافظ می گوید:«پیر گلرنگ من » اندر حق «ازرق پوشان»رخصت خبث نداد ارنه حکایت ها بود             وی به جای «شراب» می گوید «پیر گلرنگ من » و آن ها که مقصود او را در نیافته اند سعی کرده اند داستانهایی بسازند و پیر مرشدی به نام گلرنگ در زندگی حافظ جعل کنند.در حالی که او نمی گوید شراب کهنه ، می گوید: پیر گلرنگیا بجای صوفیان می گوید «ازرق پوشان».                                          می بینید که چه تابلوی رنگی خلق کرده است در مصاف رنگ سرخ شراب و رنگ آبی لباس صوفیان.ز)ترکیبات زبانیساختن ترکیبات به قول صورتگران روس از عوامل خارج کردن زبان از حالت اعتیادی آن است.                                                                                                              ترکیب می تواند در خواننده ایجاد شگفتی یا آشنایی زدایی کند.شمع و پرتو و سعادت برای ما کلماتی تکراری ست اما وقتی حافظ می گوید:دولت صحبت این « شمع سعادت پرتو»بازپرسید خدا را که به پروانه ی کیستاز ما آشنایی زدایی می کند و احساس شگفتی می کنیم!

….. ادامه دارد

برگرفته از کتاب موسیقی شعر دکتر شفیعی کدکنی

آبشخور: هفتمین ققنوس